आपण लेखक कसे काय झालो?

आपण लेखक कसे काय झालो? या प्रश्नाचं उत्तर कुणाला सहजा सहजी देता येत नाही. माझ्याबाबतीत तर लोक म्हणतात म्हणून आपण लेखक अशी परिस्थिती आहे. आपण लेखक आहोत असं आपण कसं समजायचं? केवळ कागद काळे करतो किंवा टायपिंग येते म्हणून? डॉक्टर, इंजिनियरला डिग्री मिळते आणि ठरतं की ते आता डॉक्टर किंवा इंजिनियर. लेखकांचं तसं नसतं. ते लोकांनी ठरवायचं असतं. फक्त लेखनाची सुरुवात होते ती प्रक्रिया आपण थोडीफार समजू शकतो. म्हणजे बरेच लोक म्हणतात तसं सृजनाच्या कळा वगैरे मला काही कळत नाही. पण प्रश्न पडायला सुरुवात होते. खूप गोष्टींचं कोडं पडू लागतं. शाळेत मुलं आपले वडील क्लार्क आहेत, अधिकारी आहेत, ड्रायव्हर आहेत, दुकानदार आहेत असं अभिमानाने सांगतात. पण वडील शेतकरी आहेत हे सांगताना मुलाच्या चेहऱ्यावर खुपदा आत्मविश्वास का नसतो? खरतर शेतकरी पिकवणारा. चित्रकार पाच सहा फूट चित्रात रंग भरतो आणि दाद मिळवतो. लाखो रुपये कमवतो. चार पाच एक्कर शेती हिरवीगार करणारा शेतकरी त्यामानाने किती कमवतोय? रस्त्यावर थुंकण्याची शिक्षा आहे तशी रस्त्यावर असलेल्या खड्ड्यांची का नाही? सत्तर वर्षात आपण साधे खड्डे नसलेले रस्ते का बनवू शकलो नाही? रोजगार देणं शक्य नसेल तर त्या विषयांचं शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा वेळ का वाया घालवायचा? भरमसाठ डी एड, बी एड कॉलेज कशाला काढून ठेवायचे? त्यांना परवानगी का द्यायची?  

प्रश्न करोडो आहेत. पण आपल्या भोवती खूप लोक काहीच प्रश्न नसल्यासारखे जगत असतात. किंवा ज्यांना प्रश्न विचारायचे त्यांना आपण कधीच प्रश्न विचारत नाही. पोलीस कमिशनरला सामान्य माणूस कधीच कुठला प्रश्न विचारत नाही. हवामान खात्यात जाऊन कधी कुणी नेहमी घोळ का होतात हे विचारत नाही किंवा समजून घेत नाही. सगळ्यांनी जायची गरज नाही. पण मुळात ज्यांचं काम हवामानाशी स्न्बन्धीत आहे त्यांनी तरी जाब विचारायला हवा. आमदारांचे पगार वाढतात, पेन्शन मिळते. यावर विनोद होतात. पण प्रश्न विचारले जात नाहीत. विमानाच्या तिकीटाचे रेट फिक्स का नसतात? आपले लाखो रुपये बँकेत विश्वासाने ठेवणाऱ्या गिर्हाईकांना बँक साधं पेन सुद्धा विश्वासाने का देत नाही? सुरक्षा रक्षक म्हणून खुपदा जे वयोवृध्द, थकलेले लोक बसलेले असतात त्यांच्या चाचण्या कोण घेतं? एसटी महामंडळ सगळ्यात महाग तिकीट ठेऊनही तोट्यात का असतं ? शेतकऱ्याला कापसाचा अमुकच भाव मिळणार असं ठरवलं जातं. मग खाजगी बसेसला अमुकच तिकीट ठेवा असं आपण का म्हणत नाही? एक लिटर दुधाला शेतकऱ्याला जो दर मिळतो तोच दर हायवेवर फूड मॉल मधल्या एक कप चहाला द्यावा लागतो. ही विसंगती का? फूड मॉलला मेंटेनन्स आहे मग जनावरांच्या गोठ्याला नाही का? पुढारी आधी सायकलवर फिरायचा आता चार चाकीत फिरतो असं आपण कौतुकाने म्हणतो. पण आजपर्यंत आपण कधी कुठल्या पुढाऱ्याने कसे पैसे कमवले याचा हिशोब विचारलाय का? राजकीय पक्षांनी करोडो रुपयाच्या देणग्या जमवलेल्या आहेत. पण या पैशांवर कर तसा नको का? आणि कोणता पक्ष किती कर भरतो हे आपण कधी बघतो का? आपण आनंदी देश तर नाहीच आहोत. पण विज्ञानाच्या बाबतीत सुद्धा आपण खूप मागे आहोत. आपल्याकडे एवढी विज्ञान महाविद्यालये असूनही शास्त्रज्ञ एवढे कमी का? आणि भोंदूगिरीचं कुठलंही कॉलेज नसताना गल्ली बोळात एवढे बुवा का? डॉक्टर होण्यासाठी लाखो रुपये खर्च करण्यात लोकांना एवढा इंटरेस्ट का आहे? लोकांनी सरकारी नौकरीसाठी आटापिटा करण्याचं नेमकं कारण काय आहे? डॉक्टर व्हायला लाखो रुपये खर्च करून जनतेची सेवा करण्याची चढाओढ आहे का? पोलिसाने अधिकाऱ्याच्या घरची कामं करावीत का? राजकीय पक्षांना किंवा संघटनाना बंद पाळण्याचा अधिकार असावा का? गावो गाव कमानी उभारण्यावर लाखो रुपये खर्च व्हावेत का? कांद्याचे भाव वाढले की जो आरडा ओरडा होतो तो कांद्याचे भाव पडले की का नसतो? सरकारची आयात निर्यात नेहमी शेतकऱ्याच्या मुळावर उठणारी का असते? शेतकऱ्याला नाडणारे तलाठी, तहसीलदार, बँकवाले किंवा इतर अधिकारी कधीकाळी शेतकरीच होते ना ? 

प्रश्नांची मालिका सुरु होते. उत्तरं मिळत नाहीत. प्रश्नांमध्ये आपण गुरफटून जातो. कुठेतरी या चक्रव्यूहातून सुटका करून घेण्यासाठी आपण लिहू लागतो. आपल्याला नेमकं काय व्यक्त व्हावं हे कळत असलं तरी नेमकं कुठे व्हावं हे कळत नसतं. गावातून शहरात आलेल्या प्रत्येकाला गाव स्वतःतून वेगळं करता येत नाही. कुणी गाव अभिमानाने मिरवतात. कुणी जखमेसारखं कुरवाळत बसतात. शहरातल्या माणसांना कळत नाही की ही माणसं पावसावर एवढी का बोलतात? भेटलेल्या माणसाला पाउस झाला का असं का विचारतात? शहरात पाउस तसा खोळंबा, पहिल्या एक दोन पावसात कवित्व संपून जातं. मग चिडचिड, पाणी साचणे, छत्र्या आणि रेनकोट एवढ्या पुरताच पाउस. पण गावातल्या माणसाला पाउस जास्त हळवं करतो. सगळ्यांना मैदानात उतरताना तेंडुलकर कसा आभाळाकडे बघतो याचं कौतुक असतं. पण शेतकरी घरातून निघाल्यापासून शंभरदा आभाळात बघत असतात गावी. शेतकऱ्याच्या मैदानात धावपट्टी नसते. पण धावा असतात. कधी औतावर, कधी पेरायला, नांगरायला, फवारणीला. त्याच्या धावा मोजल्या जात नाहीत. त्याचे रेकॉर्ड लिहून ठेवले जात नाहीत. गोंधळ नेमकं इथेच आहे. शेतकऱ्याचे रेकॉर्ड मोजले जात नाहीत. लिहिले जात नाहीत. त्याने विक्रमी उत्पादन केलं तर देशात कोठारं पुरेशी नसल्याने धान्य सडून जातं. शेतकऱ्याचा रेकॉर्ड सडून जातो. त्याला सामनावीर पुरस्कार मिळत नाही. शेतकरी असा एकमेव आहे ज्याला खूप उत्पादन झालं तरी धोका असतो आणि कमी उत्पादन झालं तरी धोका असतो. शहरात हप्ते खाणारे, लाचखोर माणसं डोकेदुखी असतात. शेतकऱ्याला अशी माणसं तर छळतातच पण प्राण्यांचाही मनस्ताप असतो. शहरात हरीण, मोर तिकीट देऊन बघायला जातात. पण शेतकऱ्याचा हरीण, मोर, रानडुकरामुळे जीव नकोसा होतो. हे नजरेलासुद्धा पडू नयेत असं वाटतं. या विसंगतीची यादी वाढतच जाईल. गावात सगळच चांगलं असं काही नसतं. मुळात सगळीकडे बरं वाईट असतच. पण रस्ते, वीज, पाणी अशा साध्या गोष्टी सुद्धा नशिबात नसणारी गावं आहेत. वीज जोडणी झाली म्हणजे लाईट आली असं आपण समजतो. पण तो अज्ञानाचा अंधार आहे. स्वतः शेतकरी आपल्या मुलाने शेतकरी व्हावं या मताचा उरलेला नाही. आपली मुलगी शेतकरी मुलाला द्यावी या मताचे फार कमी शेतकरी उरलेत. परिस्थितीच तशी आहे. त्यात सेंदीय शेती सारखे विषय कुठल्याही तयारीशिवाय आणले जातात. त्यातलं उत्पादन शेतकऱ्याला फायदेशीर ठरण्यासाठी आधी तेवढी बाजारपेठ तयार करावी लागेल. नाहीतर पुन्हा पहिले पाढे पंचावन्न. शेतकरी आत्महत्या हा विषय आता बातमीसाठी पण माध्यमांना महत्वाचा उरला नाही. पण हा विषय कायम अस्वस्थ करत आला. गाव आणि शहरात असलेली दरी, शिक्षणातला फरक, खेळ आणि मनोरंजन यांच्या दर्जातला फरक. या अस्वस्थतेला वाट मिळाली गोष्ट छोटी डोंगराएवढी सिनेमात. मकरंद अनासपुरे आणि शाम पेठकर यांचं या विषयावर काम चालूच होतं. मी सहभागी झालो. गोष्ट छोटी डोंगराएवढी खरंतर आमच्या संतापाचा उद्रेक होता. पटकथा म्हणून सिनेमाकडे बघितलंच नव्हतं. ते एक गाऱ्हाणं होतं. तो एक अन्यायाविरोधातला आमचा आमच्या परीने केलेला आवाज होता. आजही गोष्ट छोटी डोंगराएवढी पाहून लोक म्हणतात आजची परिस्थिती मांडलीय. दहा वर्ष होत आलीत. लोक गोष्ट छोटी आजचं वास्तव आहे म्हणतात तेंव्हा ती दाद वाटत नाही. दुर्दैव वाटतं. खरंतर शेतकरी प्रश्नावर केवळ करुण, कणव असलेलं लिखाण जास्त केलं जातं. तशीच भाषणं केली जातात. त्यात शेतकऱ्यापेक्षा लेखक आणि वक्तेच जास्त सहानुभूती मिळवतात. पण या विषयावर काहीतरी आक्रमक भाष्य व्हावं असं वाटत होतं. शेतकरी काय केवळ आत्महत्याच करणार? कधी ना कधी तो आक्रमक होईल हे मांडायचं होतं. तो सुद्धा सरकारला हादरा देऊ शकेल हे दाखवायचं होतं. तो फार काळ शांत बसणार नाही हा इशारा होता. आणि हो, मागच्या सरकारच्या वेळी का गप्प होता असं वाटू नये म्हणून पुन्हा आठवण करून देतो, गोष्ट छोटी डोंगराएवढी मागच्या सरकारच्या काळातला सिनेमा आहे. आजही ते लागू होतं हा प्रॉब्लेम आहे. गोष्ट छोटी डोंगराएवढी मध्ये आम्ही हेच मांडण्याचा प्रयत्न केलाय. हे मान्य आहे की लिहिल्याने प्रश्न सुटत नसतील. आपल्या प्रश्नावर कुणी विचार करत नसेल तरी चालेल. पण आपण प्रश्नच विचारले नाहीत असं नको व्हायला.